۰۶ اسفند ۱۳۸۸

TURKMEN KELİMESİ

TURKMEN KELİMESİ

سئوالی که در ابتدا به آن می‌پردازیم‌ این است كه‌ چرا تركمن‌ها به‌ این‌ اسم‌ خوانده‌ شده‌اند؟ برای‌ روشن‌ كردن‌ این‌ نكته‌ لازم‌ می‌آید كه‌ از مناسبت‌های‌ تركمن‌- اوغوز حركت‌ كنیم‌. برای‌ اینكه‌ این‌ امر در حل‌ معمای‌ منشاء و ماهیت‌ نام‌ تركمن‌ كمك‌ شایانی ‌خواهد كرد.
اینكه‌ واژه‌ های‌ تركمن‌ و اوغوز دو نام‌ برای‌ یك‌ قوم‌ معین‌ ترك‌ است‌، در منابع‌ تاریخی‌ ترك‌ بطور كلی‌ امری‌ پذیرفته‌ شده‌ به‌ نظر می‌رسد. در نیمه‌ دوم‌ قرن‌ گذشته ‌ا. وامبری اینطور می‌گوید: « قبول‌ این‌ دیدگاه‌ كه‌ اجتماعاتی‌ كه‌ اعراب‌ به‌ آنها نام‌ «غز» را داده‌اند، تركمنهای ‌زمان‌ ما هستند، كاملا درست‌ است. ‌(1)»
نمت‌ با استناد به‌ هوستما (2) می‌نویسد كه‌ تركمنها به‌ جای‌ اسم‌ قدیمی‌ خود یعنی‌ «اوغوز» نام‌ «تركمن‌» را گرفته‌اند.
در اوایل‌ قرن‌ دوازدهم‌ مدتی‌ نام‌ اوغوز و تركمن‌ را بطور مشترك‌ بكار برده‌اند. (3)
و. مینورسكی‌ در یكی‌ از آثارش‌ می‌نویسد: «اوغوزها» بطور كلی‌ با نام‌ «تركمن‌» شناخته‌ شده‌اند. (4)
ا. پریتاسك‌ می‌نویسد كه‌ قسمتی‌ از تركان‌ در منابع‌ تاریخی‌ تحت‌ نام‌ تركمن‌ یا اوغوز دیده‌ شده‌اند و روشن‌ می‌سازد كه‌ دولت‌ «یبغوی‌ اوغوز» تحت‌ دونام‌ «اوغوز»، «تركمن‌» یك‌ اتحاد سیاسی‌ تشكیل‌ داده‌اند. (5)
در این‌ نظریه‌ها كه‌ از جهت‌ نتایج‌ درست‌ هستند، قدمت‌ نام‌ تركمن‌ و منشأ و ماهیت‌ آن‌ روشن‌ نشده‌ است‌.
در سرزمینمان‌، دیدگاه‌ ف‌.كوپرولو ارزش‌ كلاسیكی‌ یافته‌ است‌.
كوپرولو در زمان‌ خود با استناد به‌ دیوان‌ لغت‌ ترك‌، می‌گوید كه‌ نام‌ تركمن‌ به‌ گروههایی‌ از اوغوزها كه‌ مسلمان‌ شده‌اند، اطلاق‌ می‌شود. (6)
در حقیقت‌ او این‌ دیدگاه‌ را با استناد به‌ اثر شرف ‌الزمان‌ مروزی‌ یعنی‌ با سطرهای‌ كتاب‌ «طبیعه‌الحیوان‌» عیناً تأیید می‌كند. (7)
قبل‌ از مروزی‌، اولین‌ مؤلف‌ اسلامی‌ كه‌ از تركمن‌ها بحث‌ می‌كند یعنی ‌المقدسی‌ (نیمه‌ دوم‌ قرن‌ دهم‌) تركمن‌ها را گروههایی‌ معرفی‌ كرده‌ بودكه‌ اسلام‌ را قبول‌ كرده‌اند. (8)
محمود كاشغری‌ نیز «تركمن‌» و «اوغوز» را در جاهای‌ زیادی‌ با هم‌ ذكر می‌كند:
Türkmaniyetü,l - Guzziye, beynel't - Türkmaniyetil'el - Guzziye bile't - Türkmaniyegi'l - Guzziye, butunü'l Guzziyeti'l – türkmaniye ... (9)

اگر نظریه‌ وامبری‌ (10) كه‌ تاریخ‌ نام‌ تركمن‌ را تا دوره‌ افسانه‌ای‌ اوغوزخان ‌می‌رساند در نظر گرفته‌ نشود، فكر غالب‌ سالهای‌ اخیر اینست‌ كه‌ نام‌ تركمن‌ در قرن ‌یازدهم‌ ظاهر شده‌ است‌ و اینكه‌ این‌ اسم‌ به‌ اوغوزهای‌ مسلمان‌ اطلاق‌ شده‌ است‌.
با وجودیكه‌ دلایلی‌ وجود دارد كه‌ نام‌ تركمن‌ موجودیت‌ خود را در ادوار خیلی‌قدیمی‌ نشان‌ داده‌ است‌، گسترش‌ اسلام‌ در بین‌ اوغوزها نیز در ایضاح‌ نام‌ تركمن‌ كافی‌ به‌ نظر نمی‌رسند.
مروزی‌ از یك‌ جنبش‌ تركمن‌ - اوغوز- پچنك‌ بحث‌ می‌كند. به‌ عقیده‌ مروزی ‌اوغوزها تحت‌ فشار تركمنها خوارزم‌ را ترك‌ كرده‌ و به‌ سرزمین‌ پچنك‌ها كوچ‌كرده‌اند (11). (مؤلف‌ این‌ موفقیت‌ تركمن‌ها را به‌ مسلمان‌ شدن‌ آنها مرتبط می‌داند.)
مینورسكی‌ می‌نویسد كه‌ احتمالا این‌ حادثه‌ به‌ سال‌ 893 روی‌ داده ‌است‌ و در konstantinos prophyoge-nnetos نیز ذكر شده‌ است‌ و در حدود العالم ‌استخری‌ (تألیف‌ سال‌ 893) نیز به‌ نشانه‌هایی‌ از آن‌ بر می‌خوریم‌.
مینورسكی‌ این‌ احتمال‌ را می‌دهد كه‌ این‌ حادثه‌ با هجوم‌ مشترك‌ خزر- اوز علیه‌ پچنك‌ها مرتبط است‌ و این‌ حادثه‌ احتمالا از سوی‌ مروزی‌ با اصطلاح‌ «تركمن‌» كه‌ مدتها بعد به‌ كار رفته‌ است‌، مدرنیزه‌ شده‌ است‌(12).
فقط اینكه‌ این‌ رویداد در منبع‌مان‌ بین‌ پچنك‌ها و اوزها رخ‌ نداده‌ بلكه‌ حادثه‌ای ‌بین‌ «تركمن‌ها» و «اوغوزها» معرفی‌ شده‌ است‌. در این‌ صورت‌ اگر مدرنیزه‌ كردنی‌ در كار باشد می‌توان‌ استنباط كرد كه‌ این‌ امر بیش‌ از اینكه‌ به‌ اصطلاح‌ «تركمن‌» مربوط شود، با مفهوم‌ «اسلامیت‌» ارتباط می‌یابد.
برای‌ اینكه‌ همانطور كه‌ می‌دانیم‌ قارلوق‌ها كه‌ در اواسط قرن‌ هشتم‌ به‌ حوزه‌ «چو» حاكمیت‌ تام‌ داشتند، مدتها بعد یعنی‌ احتمالا در اواخر همان‌ قرن‌ و یا اوایل‌ قرن ‌نهم‌، اوغوزها را از منطقه‌ تالاس‌ و چو بیرون‌ كردند و اوغوزها نیز به‌ سهم‌ خود پچنك‌ها را به‌ سمت‌ مغرب‌ رانده‌اند (13).
با توجه‌ به‌ این‌ موارد قبول‌ این‌ نكته‌ به‌ حقیقت‌ نزدیكتر است‌ كه‌ روایت‌ مروزی‌در واقع‌ مربوط به‌ منطقه‌ خوارزم‌ است‌ ولی‌ به‌ تصویر كشیدن‌ حادثه‌ای‌ است‌ كه‌ بین‌قارلوق‌ها واوغوزها رخ‌ داده‌ است‌.
در اطلاعات‌ كتاب‌ المقدسی‌ نیز كه‌ اخباری‌ منسوب‌ به‌ این‌ دوره‌ می‌باشد آمده‌است‌ كه‌ تركمنها و اوغوزها در مناطق‌ مختلف‌ ساكن‌ هستند (14).
نزدیكی‌ جغرافیایی‌ به‌ این‌ احتمال‌ قوت‌ می‌بخشد كه‌ اینجا مراد از «تركمن‌های‌» مورد بحث‌ نیز «قارلوق‌ها» باشند.
نوشته‌های‌ محمود كاشغرلی‌ نیز از این‌ نظر كه‌ تفاوت‌ لهجه‌های‌ مختلف‌ زمان‌خود را آشكار می‌سازد، اهمیت‌ دارد. در بحث‌ تلفظ حرفهای‌ گوناگون‌ و طرز استعمال‌بعضی‌ از كلمات‌، تفاوتهای‌ میان‌ تركها و اوغوزها را مشخص‌ كرده‌ است ‌(15). مرادمحمود از این‌ تركان‌، معنی‌ محدود آن‌ یعنی‌ مردم‌ وطن‌ خودش‌ سرزمین‌ قاراخانیان‌ وتركی‌ متمایز از اوغوزی‌ است‌، و تركی‌ كه‌ در آن‌ جوار صحبت‌ شده‌ است ‌(16). نیزارتباطی‌ تنگاتنگ‌ با قارلوق‌ها دارد.
از طرف‌ دیگر اینكه‌ اوغوزها با قبول‌ اسلام‌ نام‌ تركمن‌ را گرفته‌اند، با وجود صراحت‌ آن‌ در بعضی‌ از منابع‌، چندان‌ قانع‌ كننده‌ به‌ نظر نمی‌رسد.
چونكه‌ تغییر دین‌ تغییر همزمان‌ اسم‌ را ایجاب‌ نمی‌كند. اگر چنین‌ اصلی‌ وجود داشته‌ باشد، در این‌ صورت‌ همانند تركان‌ مسلمان‌ قبل‌ از تركمن‌ها (17)، اوغوزهایی‌ كه‌ بعدها به‌ اسلام‌ گرویده‌اند نیز می‌بایست‌ نام‌ جدیدی‌ بگیرند و یا همانند خویشاوندان‌ مسلمان‌ خود «تركمن‌» نامیده‌ شوند.
در تاریخ‌ ترك‌ نمونه‌ای‌ كه‌ بتواند حامی‌ نظریه‌ تغییر نام‌ باشد یافت‌ نمی‌شود و در برابر در گرایش‌ به‌ ادیأن‌ دیگر دلایل‌ زیادی‌ وجود دارد كه‌ بر فراموشی‌ عرف‌ وعادت‌ و بینش‌ها حفظ نام‌ خالص‌ تركی‌ قوم‌ دلالت‌ دارند.
اویغورهای‌ بودایی‌ و مانوی‌ و خرزهای‌ موسوی‌ از این‌ قبیل‌ هستند.
بلغارهای‌ ترك‌ و مجاری‌های‌ مسیحی‌، در بین‌ جوامع‌ مسیحی‌ همه‌ چیز خاص‌خود را فراموش‌ كرده‌اند، فقط اسامی‌ تركی‌ خود را حفظ كرده‌اند.
مسئله‌ تركمن‌ نیز از این‌ قاعده‌ كلی‌ مستثنی‌ نیست‌.
نوشته‌های‌ المقدسی‌، دیوان‌ لغت‌ و مروزی‌ را به‌ قارلوق‌ها نسبت‌ داده‌ بودیم‌.
در حقیقت‌ بر اساس‌ آخرین‌ تحقیقات‌، قارلوق‌ها در دوران‌ قدرت‌ خود (نیمه‌ اول‌قرن‌ یازدهم‌) یعنی‌ زمانی‌ كه‌ بر مناطق‌ چو، تالاس‌ و یدی‌سو حاكم‌ بودند، در عین‌ حال ‌نام‌ تركمن‌ را به‌ عنوان‌ یك‌ اسم‌ سیاسی‌ برای‌ خود برگزیده‌ بوده‌اند (18).
علاوه‌ بر این‌ قارلوق‌ها كه‌ در اواسط قرن‌ نهم‌ با آمدن‌ به‌ بالاساغون‌ با گرفتن ‌عنوان‌ غاراخان‌ در آنجا توسط یبغوی‌ قارلوق‌، دولت‌ ترك‌ معروف‌ به‌ ایلیك‌ خانلار ویا خاقانیه‌ را تشكیل‌ داده‌اند(19). و با لهجه‌ای‌ متفاوت‌ از لهجه‌ اوغوزها صحبت‌می‌كرده‌اند(20).
همانطور كه‌ كاشغرلی‌ نیز به‌ آن‌ اشاره‌ كرده‌ است‌.
علاوه‌ بر آن‌ ثبت‌ اصطلاح‌ «تركمن‌» در منابع‌ چینی‌ از طرف‌ F.Hirt معلوم‌ شده‌است‌. قابل‌ توجه‌ است‌ كه‌ دایره‌المعارف‌ چینی‌ T'ung -t'ien كه‌ كلمه‌ را به‌ شكل‌ Tö -kö - möng ضبط كرده‌ است‌، مربوط به‌ دوره‌ای‌ است‌ كه‌ به‌ قارلوق‌ها در عین‌ حال ‌«تركمن‌» نیز اطلاق‌ می‌شده‌ است‌(21).
بنابراین‌ در حال‌ حاضر می‌شود گفت‌ كه‌ حداقل‌ در طول‌ قرن‌ نهم‌ كلمه‌ تركمن ‌در حكم‌ یك‌ اصطلاح‌ سیاسی‌ موجود بوده‌ است‌ و از طرف‌ غارلوق‌ها مورد استفاده ‌قرار می‌گرفته‌ است‌. ولی‌ به‌ احتمال‌ خیلی‌ زیاد می‌توان‌ قبول‌ كرد كه‌ در آن‌ تاریخ ‌اوغوزها، نام‌ تركمن‌ را حمل‌ نمی‌كرده‌اند.

۲۲ بهمن ۱۳۸۸

نورمحمد قویاش " قاریزاده


گوزه لیم



گوزلــریــم یولیــنـــدا گیلســـه گوزه لیـــم بو آه و زاریمــی بــیلســــه گـــــوزه لیـــم

آیرالیـــــــــق دردیـــنه بــیر چاره تاپیـــپ بیـــر مدتچه یانیـــمدا غالســـا گوزه لیــــم



چکمالی دنیا غمیـــن فایده ســـی یوقـدور راحت هیـــچ یوق، یونه محنتی چوخـدور

بو عمــریمیز یایدان چیـقان بیـــر اوقدور کاشــکه ایزه غایتـــاریب بولسا گوزه لیم



چکدیرمه کوپ دردی صبــریم غالمـــادی بو درد هــــجران دان یــوزیم گولمـــه دی

هیچ کیم گیلیـــب حالیمدان خبر آلمـــادی غالمـــاز ارمان بیــر خبر آلسا گوزه لیـــم



عشقینده کوپ آغلاب هوشیـــم چاشیبدور غــره جــه ساچـــلاریما آقلار دوشیـــپدور

یاشیم یگیـــرمه دن قیــــرقه آشیــــــبدور یره لی قلبــه مرهـــــم چالســـا گوزه لیــم



سنینگ سوئگینگ بیلن یاشایان هر گون نصیب بولسا ایکیمیز غووشارس بیر گون

اونوتمــا ســن منی سورائیـــب یورگیــن اونوتمان جانم تنده، بولســا گــوزه لیـــم



" قویاش" آغـــلار عشقه دوشــندن باری اونـــونتــــمان اولســـمده اول گـوزل یاری

اول قلبیــمینگ مـداری، عمــریم بهــاری چاره بولـمـــاز اجلیــم دولســـا گــوزه لیم

۱۹ بهمن ۱۳۸۸

Baba adam: Ağır başlı, iyi yürekli, olgun, hoşgörülü, yaşlıca adam."Ne baba adammış meğer, ailesinden değil, komşularından bile kimseyi ihmal etmedi."Babası tutmak (veya babaları üstünde olmak): Çok fazla öfkelenmek, kızgınlığı her hâliyle belli olmak."İş meselesini konuşamadım, çünkü babaları üstündeydi odasına girdiğimde."Babana rahmet: "Yaptığın iş, söylediğin söz çok yerinde; Allah senden razı olsun" anlamında hoşnutluk, memnunluk bildirmek için kullanılır.Baba ocağı (evi veya yurdu): Dededen, babadan kalma ev; toprak, yurt."Borçları yüzünden baba evini satmak zorunda kaldı."Babasının hayrına (mı?): Hiçbir çıkar gözetmeksizin."Babasının hayrına mı yaptı sanıyorsun senin işini?"Bağ bozmak (bağbozumu): 1. Bağda son kalan ürünün toplanması. 2. Bu işlerin yapıldığı mevsim (güz), gün."Bağbozumu besmele ile başlarsa bereketli olur."Bağrına basmak: 1. Kucaklamak, kolları ile sararak göğsüne yaslamak. 2. Birini gözetip kayırmak, koruyup yetiştirmek."Amcası, yeğenini bağrına basmakta geçikmedi."Bağrına taş basmak: Uğradığı zarara, felakate sesini çıkarmadan katlanmak."Evi yıkılan Hasan bağrına taş basmaktan başka bir yol bulamadı."Bağrını delmek: İçine işlemek, pek dokunmak, dertli olmasına yol açmak."Yurdundan kovulması, şairin bağrını deldi."Bağrı yanık: Çok acı çekmiş; dert, sıkıntı, darlık, kahır görmüş; yaslı."Nice bağrı yanık insanlar yaşamış bu topraklarda."Bahse girmek: Görüşünde veya iddiasında haklı çıkacak tarafa bir şey verilmesini kabul eden sözlü anlaşma yapmak."Erken kalkmak konusunda onunla bahse girdik."Bahtı kara: Mutsuz, dertten kurtulamayan, işleri hep ters giden."Allahım, şu bahtı kara kuluna yardım et de düzlüğe çıksın!"
GÖNDEREN:QARİ A.AZİZ FAYAZ

۱۵ بهمن ۱۳۸۸





ماغتئم قلی حاقدا
دورلسؤزلرینده و یازغئلارئی دورلی ملتلرینگ عالئملاری و یازیجیلاری، ماغتئم قلی حاقدا کؤپ سؤزلر سؤیلأپ و ماقالالار یازئپدئرلار. اولار اؤز ندا، ماغتئم قلینگ تورکمن حالقئنئنگ دورموش و کلاسیک ادبیاتئنئنگ اؤسوشینه اولی تأثیر غویاندئغئنی نئقطالاپ گچیپدیرلر. البته اولارئنگ هممه آیدان سؤزلری و یازغئلارئنی بو یرده گتیرمک مومکین دأل، اونگا گؤرأ بو سؤزلرینگ دینگه بیر نأچه سینی بو یرده گتیرمأگه اویغون گؤردیم.

³³³³³³³³³³³³
ماغتئم قلینینگ اثرلرینینگ بیزینگ اوچین قئمماتی اوندا تورکمن دیلینینگ اؤرأن صاپ نوسغالارئنئنگ بارلئغئندا دئر. بو هیلی نوسغالاری اونونگ آت، یاراغ حاقدا و شونگا منگزش تمالارا باغئشلاپ یازان غوشغولارئندا گؤرمک بولیار. مونونگ یالی یاغدای گوندوغار حالقلارئنئنگ ادبیاتیندا جودا سه ی رک دوش گلیأر. تویدا- تومغودا یا- دا یونه کی بیر اوشملنگده ماغتئم قلینینگ آیدئملارئندان آیدیان باغشی نی دینگلمک میسر گلن پورصاتلاری منینگ آنگئمدا آصلا ئیتمجک تأثیر غالدئردی.« وامبری »
ماغتئم قولا تورکمنلر بیلن شأریک بولماغا حاقئمئز باردئر. اونونگ دینگه بخارادا اوقانی اوچین یا- دا نووایی دان اؤوره نه نی اوچین دأل، اونونگ حوت اؤزبک حالقئنئنگ هم غامئنی ایینلیگی اوچین، بیز اوزومیزی اونگا شأریکلی حاساپ ادیأریس.« آقسات مختار، اؤزبک یازیجی سی »
تورکمن حالقی انچمه شاهیرلاری دؤرتدی، امما شولارئنگ آراسئندا، سؤز اوسسادی، دنگی- تایی بولمادئق بییک ماغتئم قلی بیرینجی اورون- دا دوریار.
ماغتئم قلی تورکمنینگ قئممات باها داشلارئنئنگ بورو بولوپ، اول بیزینگ زامانامئزدا، تأزه یوزوگینگ غاشئندا گؤزونگی غاماشدئرئجی شؤهله سی بیلن لووردایار.« برتلس »
ماغتئم قلینینگ نأحیلی عؤمور سوروپ اؤتندیگینی جیکمه- جیک گؤز اؤنگونه گتیرمک حأضیر غاتی قین. بیز اول بارادا کؤپ زاتلاری بیله میزوق، یونه چاق ادیأریس. امما بیز اونونگ شئغئرلارئنی اوقایارئس، بولاردا شاهیر بیزه اؤز دؤوری حاقئندا تاریخچی آداما- دا باشارتماجاق اوسساتلئق بیلن گوررونگ بریأر.« نیکلای تیخونف، روس شاهیری »
ماغتئم قلی زور رئالیست. اول اؤز دؤورونینگ حاقیقاتینا دوری عاقئل ناضارئنی سالماق بیلن چأکلنمه یأر، اونونگ گلجک حاقئنداقی آرزو- خیاللاری اؤرأن رئال.« لئونید پروومایسکی، اوکرائین شاهیری »
بییک شئغئر بیلن دوشولاندا، عاداتا، همیشه بولشی یالی، بیزینگ یاشلارئمئز هم ماغتئم قلینینگ دؤره دیجیلیگینی اؤوره نیپ، حاص عاجائیپ، روحی تایدان حاص بای بولوپ یتیشیأرلر. ماغتئم قلی نی سؤیمأن بولانوق! سبأبی، اونونگ یکه جه غوشغوسئنی اوقاماغئنگ اؤزی
- ده یترلیک، اونسونگ تأزه دوشوشئغا غاراشئبئر، چونکی شونونگ یالی هر گزککی دوشوشئق- مونونگ اؤزی همیشه تأزه و شاتلئقلی آچئشدئر.« روکپلینس ( لاتویا ) »
تورکمن حالقئنئنگ نابغه اوغلونئنگ اثرلرینی ترجیمه اتمک مانگا، شاهیر حؤکمونده اولی دؤره دیجیلیک شاتلئغئنی بردی. سبأبی، حاقیقی ناققاش بیلن غاتناشئقدا بولماق شاتلئغئنگ و الهاملانماغئنگ چشمه سیدیر.« امین زاده، تأجیک شاهیری »
آصلئندا ماغتئم قلی منینگ هم شاهیریمدیر، اونونگ دولی منینگ هم دولومدور. من شاهیر حؤکمونده ماغتئم قلی دان کؤپ زاتلاری اؤورنیأرین. ماغتئم قلی منینگ- ده آتامدئر، اوسسادئمدئر. اول مانگا و منینگ بیلن بیرلیکده شو یرده بولان انچمه شاهیرلارا هم اینگ بییک زادی اؤورتدی، اینگ اولی زادی اؤورتدی. شاهیر اؤزونینگ هر بیر شئغرئنی حالق دیلینده یازئپ، حالقئنگ آزاتلئغی هم اؤزباشداقلئغی اوغروندا سؤوه شندیر هم گؤره شندیر. شیله اتمیان شاهیر، شاهیر هم دألدیر. « ناظم حکمت ( تورک یازیجی سی ) »
ماغتئم قلی نینگ اثرلرینی اوقادئغئنگ سایی، اولارئنگ معنی سینینگ دویپلو دیگینه، بارها گویجه یأندیگینه گنگ غالیارسئنگ. چونغغور غویودان سوو آلسانگ، ارتیر ینه اونونگ عووضی بولیار. بو یرده هم ادیل شونونگ یالی. بو گون بیر غوشغئنی اوقاسانگ، لذت آلیارسئنگ. ارتیر شول غوشغی ینه- ده تأزه- تأزه لذت بریأر. شیله اوسسات شاهیری دؤره دن اؤز حالقئما غووانجئمی من هیچ زات بیلن دنگأپ بیلجک دأل.« بکی سیتأکف ( تورکمن حالق یازیجی سی ) »
ماغتئم قلی عموما تورکمنلرینگ آراسئندا آیراتین حورماتدان پیدالانیار. آصلی گؤکلنگ بولان ماغتئم قلی، اؤز تیره سینینگ بیله کی تورکمن تیره لری بیلن عاصئرلار بویی دووام ادیپ گلیأن دوشمانچئلئغئنی یوق اتمک و عمومی دوشمانئنگ غارشئسئنا ائسنئشئقلی بیله لشیپ گؤره شمک حاقئندا همیشه آرزو ادیپدیر. « ف. باکولین »
بییک ماغتئم قلینینگ آدی گچمیشدأکی أهلی شاهیرلارئنگ ایچینده اؤزونه میناسیپ اورون ایه لدی. اول هم شاهیر، هم فیلسوف، هم دایخان، هم زرگر بولوپ گه چن آدام. اول اؤز حالقئنئنگ روحینی، پیکیرینی چپر سؤزلر آرقالی بیان اتمگی باشاران آدام.« میرشکار ( تأجیک شاهیری) »
تورکمن حالقئنئنگ بییک شاهیری ماغتئم قلینینگ غئزئلا قاپلایمالی اثرلری تاتار اوقیجئسئنا بیزینگ اؤز انه دیلیمیزه ترجیمه سی آرقالی اؤرأن یاقیندان تانئشدئر. بیز، تاتار یازیجیلاری ماغتئم قلی نی ترجیمه اتمک بیلن، شاهیرانا اوسساتلئغئنئنگ مکدبینی گچدیک، اول بیزه پاراساتلی پیکیر یؤرتمگی ، بای اوبرازلئلئغی، حالق دیلینه دایانئپ، غیسغا سؤزلر بیلن چونگ معنی برمگی
اؤوردیأر. حالق بیلن و حالق اوچین دؤردیأنلره بو مکتبده اوقاماق باغتدئر

TÜRKMENLERİN RUHİ DÜNYASINDAKİ
MAHTUMKUU

Değerli dinleyenler!
Mahtumkulu, her şeyden önce, “Haktan içen” bir şair olmakla birlikte, Türkmenlerin ruhi dünyasında O bir akıldardır, o bir mugallımdır, o bir filosofdur, o bir öndengörücüdür, o bir geneşdardır, o bir sufidir, o bir alimdir, o bir ozandır, o bir destancıdır, o bir folklorcudur, o bir dilcidir, o bir kendi zamanının siyasetçisidir. Dolaysıyla O, bir büyük Türkmen bilgini olarak yaşamakta ve yaşatılmaktadır.
Bu nedenle Türkmenler bağımsızlığının ön sırasındaki dönemi Cumhurbaşkanımız sayın Büyük Saparmurat Türkmenbaşı’nın “Türkmeniň Bäş Eyyamınıň Ruhi” adlı kitabında kesin bir şekilde açıkladığı gibi “Türkmen’in Mahtumkulu Eyyamı” olarak adlandırmakta ve Mahtumkulu Dönemi olarak kabul etmektedirler. Bu dönem Köroğlu Döneminin sonrası Bağımsızlık Döneminin ise öncesi bir eyyam olarak bilinmektedir.
Sizin de bildiğiniz gibi Türkmenlerin en bilinen yüksek okulu ve ilmi araştırma merkezi de Mahtumkulu’nun adını taşımaktadırlar: Mahtumkulu Türkmen Devlet Üniversitesi ve Mahtumkulu Dil ve Edebiyat Enstitüsü.
Bağımsız Türkmenistan Devletinin uluslar arası, en yüksek ve en kıymetli ödülü de “Halkara Mahtumkulu Bayragı”(Uluslar arası Mahtumkulu ödülü) olarak şairin adını taşımaktadır.
Evet, Türkmenlerin Mahtumkulusu sıradan bir şair değildir. O, Haktan içendir, bade içendir, hem de dokuz kere. Tasavvuf tarihinde veya İslam mistisizminde böyle bir şair, yani dokuz kere bade içen şair olmuş mu veya olmamış mı bu ilerde incelenmesi gereken bir konu olarak düşünüyorum.
Haktan içen şair demek nedir?
Mahtumkulu’ya “Haktan içen şair” denilmesi kendi rüyasında dokuz kere bade içmesi ile ilişkilidir. Bu duruma Türkmence bir ifade ile, “Dokuzu tam”, Türkçe bir ifade ile de bada içme konusunda dört dörtlüğe sahip olan bir şairdir. Böylece, Mahtumkulu, şiir alemine eli diplomalı gelmiş bir şairdir. Zamanımızın kısıtlı olduğundan dolayı bu dokuz kere bada içmenin sadece üç tanesini açıklamayı uygun bulduk.

İlk Rüyası: “Turgul Diydiler” (c.I,s.14)
Zaman: Gece yarısı (Tünün yarında)
Mekan: fırsat cayı, seyran yeri, yerin damarı, arşın kemeri, Ceberut Alemi...
İnsan: 4 atlı, 2 divane , 2 pir zade, 60 atlı, Hazret-i Peygamber, 124 bin enbiya, Ali, Selim Hoca, Baba Züryat, Veysel Kara, Bahaveddin, Zengi Baba, Dört Çarıyar.
Sonuç: Fırsat cayına götürürler, üzerinden bir şey koyarlar, bade içirirler, okuyup üflerler, pata verirler (Fatiha anlamında), sonunda da Peygamberin söylemesiyle onu (Mahtumkulu’yu) dört atlı uğurlar, yolcu eder.

İkinci Rüyası: “Uçtum Yaranlar”(c.I, s.30)
Zaman: Cuma gecesi (Anna akşamı).
Mekan: Dünya, Kehkeşan, Kara bağlık yer, özge Alem.
İnsan: Çiltenler
Sonuç: Dünyaya gezi yapar, çiltenlerin elini öper, onların meclisine katılır, özge alemden bir ses duyar, cam ile sunulan şarabı içer, gönlünü aşktan, dilini sözden doldurur.

Üçüncü Rüyası: “Boldum Giryana”(c.I,s.61-62)
Zaman: Sabah erken, ertir (sabah) namazından sonra.
Mekan: Gök yüzü =Asman
İnsan: Hızır, İsa, Şahımerdan.
Sonuç: Üç eri görür, onlardan “dilinin açılmasına” yardım ister, onlardan biri şairin göğsüne vurur, ikincisi ise bıçakla yüreğini yarar, üçüncüsü de ağzına nefes koyar. Mahtumkulu’nun dili açılır, kana kana şarap içer, yedi çeşit sual-cevap alışırlar. En sonunda da “Biz üç kişi olarak senin üstadın olduk, Alemde adın daima destan olarak yaşasın” derler ve gözden kaybolurlar.

Şairin yazmalarındaki şiirlerinden,
şiirlerindeki satırlarından,
satırlarındaki sözcüklerinden (30.224 sözcük) yola çıkarak
Türk Dünyası Edebiyatı için önemli olabileceğini sandığımız bazı görüşlerimizle konuşmamı bitirmek istiyorum:
1. O, destancı bir şairdir. Mahtumkulu kendi eserinde, el yazmasında, Şiirsel Destan Antolojisini hazırlamış ve 11 tane destan adına yer vermiş, bu destan kahramanlarının adını da (36 kere) pek çok şiirlerinde kullanmıştır.
Şairin Destan Antolojisi “İbrahim Sara” destanından başlar, “Aşık Garip” destanıyla da biter. Fakat, rivayet, hikaye gibi türlerini de buraya eklersek yüzün üstünde bir rakamla karşılaşabiliriz.

2.Şair Mahtumkulu eski zamanda, kendi zamanında tarihi belgelere dair bilgileri incelemeye çalışmış ve bu belgelerini önemli olduğunun farkına varmış, iyi anlamıştır. Kendinden sonrakilere ders olsun diye bir nüsha şiiri örnek vermiştir. İşte, şiiri.
Adı: “Aleme Belgilidir”. Bu şiirde şairimiz kendi kimliğini kendi eliyle ve şiirsel bir yöntemi kullanarak belirtmiştir:



“Bilmeyen soranlara aydıň bu garip adımız,
Aslı- Gerkez, yurdu - Etrek, adı- Magtımguludır.”

3. Doğum yeri olan Etrek’ten başlayıp Fransa’da biten bir coğrafya adlarının sözlüğüyle karşı karşıyız.
Rumistan ,Hindistan, Şam, Yunan, Irak, Bağdat, Çin, Maçin, Kengan, Mekke, Medine, Yemen, Habeş gibi yer-yurt, ülkelerin adlarını kullanan Mahtumkulu’nun şiirsel coğrafyasındaki isimlerin sayısını elimizdeki belgelere göre 258 tane olarak belirledik.

4. Mahtumkulu’nun “Bu Dünya” adlı şiiri bir şiirsel yöntemle çizilmiş Dünya Coğrafyası Haritasıdır.
Şiirde 15 devlete ait topraklar ve bunların yüz ölçümü hakkında bilgi verilmektedir.

5.Ahmet Yesevi’yi koruma hakkındaki ilk görüş Mahtumkulu’ya aittir, yani Hoca Ahmet Yesevi’nin adını yitirmemek, onun mektebini, ekolünü kurmak hakkındaki fikri Türkmenler ilk kez XVIII yy.’da Mahtumkulu’dan duymuşturlar:

“Çektigimdir gaygı-hasret,
Bu ne hadis, bu ne ummat,
Türkistan’da Hoca Ahmet-
Onun adı yitip barmış.

“Hiç kes tutmaz söze kulak,
Haksız yere boldum helak”...

Maalesef, adı dünyaya destan olması gereken şairimizi ancak yeni-yeni tanıtmaya başlıyoruz. Eksikliğimizi kabul ederek, atalarımızın sözüyle bitireyim : “Hiçten geç yagşı”.

Beni sabırla dinlediğiniz için teşekkür ederim.
Doç. Dr. Berdi Sarıyev, Ankara Üniversitesinin Türkmen Dili Öğretmeni
بیرلشمه لی زمان دیر


گوز گــــــوره جیم گوانجیــــم قلبیــمده دیر مکانــیـــم
بیرلشه لینگ باریمیز ، چانگی چیقـــــماز یکه نینگ
گوزی چیقسین کور بولسین یمان گوزین دیکه نینگ
اوز خلقیـــــــمه تورکیــــــمه همیش جانم قرباندیـــــر
* * *
آیرا یورتدا بولســــــاق هم بیــــــــزلر آیرا دیمالینگ
اروپادان نوشا آلیب آرا سرحــــــــد غــــویمالینـــــگ
پدرلردیک مرد بولوب نامرد اشــــــین ایمـــــالیــــنگ
باش چارانگ ملت ایچـــــره مدام شویله پیــــــماندیر
* * *
کوکیـــــنگ بـــیردیر کلـتـــورینــــینگ فرقـــــی از
ایدرمن خلـــــق اوزلــــری اولـــــکه لـــــری آلا یاز
ایســــــلرمن الله دان بیـــــر بـــیره بولوب دمســـــاز
اهلـی تورک دیلــلی خلــــقلار همه سی بیر دوغاندیر
* * *
بوگــون مهرلی غیســــیارین اللرینــگی من سنینگ
غوانیـــارین عمـــر بوئی دیللرینـــــگه من سنینـــگ
غیزغینــــگ ســـلام ایبریارین ایللرینگه من سنینگ
سوزله گیــــن اوز ایلـینـــگه تورکمـــن خلقی اماندیر
* * *
اتا وطــــن مــــکانیــــم غوانــــیارین من سنــــــــگا
بوگون اویشــــیپ غرداشــــلار بخت گتیردیلر منگا
بیریبار شـــــکر ایلاب سیــغیــــنیارین من سنـــــگا
اتا یوردی بولمـــــاسا " آیــدیـــن" رنکی سامــــندیر
GURBET

گیلدیم غربت ایل لره، سنی گوره سیـم گیلدی اوتندن گیچندن حالینـگی، سوراسیم گیــلدی
قـراریم یوق سنــدن آیرا، دوشنـــــدن باری هر قنــچه تیز یانــینــگا ،باراســــیم گیـــلدی
بول گیــلن یوردیم سنــدن، انـچه اوزاقــدور سـندن ایرا دوشدیگــیم، ناچه گیــزه ک دور
ســـن بولمـادیق ییر منگا، مثــل دوزخــدور همیـشه یانینـــگدا بولوب، یوراسیـــم گیلـدی
ســن بولمـــادیق حــیات، منــگا بی معنــی ســن سینگ منـــگا جان، هم بختـــیم کانــی
گـیره ک بولسا فــدا قیلرمن،سنگا بو جانـی نیلائــین ایرالیــق سازین، چالاسیــم گـیلــدی
قــدرینگ کان بیلیــنمــز یانــینــگــدا بولسـام دنیـــادان گیــچیــنــچا ســن بــیلن بولســــام
زره ارمانــــیم غالـمـــاز یولــینگدا اولســـم وصفـینگ اوچین ناچه شعر، یازاسیم گیلدی
مــن سنگــا مجنـــون من، ســن منگا لیــلی بولماســین هیـــچ آیرالیـــق بیــله بولایلـــی
بــیله یاشـاب، بیــله بـولــوب، بیـــله یوریلی قویاش" بو سوزلریم شعره، دوزه سیم گیلدی