• 
  
  
  
  Kültür ve Sanat
  Muhammed Ashor ASHGEROĞLU
  
  AFGANİSTAN TÜRKLERİNDE HALICILIK
  
  
  
  Türkmenler, halı ve kilimi asırlardır dokuyarak gerek geçim kaynaklarını sağlamak gerekse de kullanmak için yapmışlardır. Halı ve kilimi çadırlarında, evlerinde, hatta binek hayvanlarında dahi kullanmak için dokumuşlardır. Tarih boyunca halı dokuma sanatı ile dünyada ün kazanmış ve ün almış bir millettir.
  
  Türkmen halkı halı sanatını göçebe yaşantılarında, gerek yerleşik hayatlarında, yaşamış oldukları uzun savaş dönemlerinde, hicret yıllarında dahi halı sanatını bırakmamış daima dokumuşlardır. Geçim kaynaklarını çoğu yerlerde halıdan sağlamışlardır. Afganistan’da ve Pakistan’da yaşayan Afganistan Türkmenlerinin çoğu geçim kaynaklarını halıdan sağlamaktadırlar. Daima üreten bir millet olan Türkmenler, her zaman başları dik ve hiçbir zaman dilenmemişlerdir. Zamanımızda dahi Türkmenler, halısını, Horcun torbasını, Garçın torbasını, ayaklıkları, Aköy belbağlarını, her zaman dokuya gelmişlerdir. Halı ve kilim el dokuma sanatı Türkmenlerin yıllardır yapmış oldukları ecdat sanatıdır.
  
  Türkmenlerin kurdukları devletler, imparatorluklar hatta han ve beğliklerin saraylarında hep Türkmenlerin kırmızı halısı kullanılmış o muhteşem yerleri Türkmen halıları süslemiştir. Şuanda bile Türkmen halıları başta ABD olmak üzere birçok Avrupa ülkelerinde kullanılmaktadır. Her Türkmen’in boylarına göre halı desenleri, çizgileri ve motifleri bulunmaktadır. Örneğin, Ersarı gölü, Teke gölü, Ahel gölü gibi her desenin ve çizgilerin adı ve ona ait boyları vardır. Afganistan Türkmenlerinde halının yeri; Afganistan devleti kurulduğundan buyana Türkmenlerin halısına her zaman muhtaç olmuştur. Çünkü Afganistan’da tahmini 3 milyonu geçen Türkmen milleti Afganistan devleti ekonomisinin temel taşı olmuşlardır. Türkmen el halıları Afganistan ekonomisinin % 40 gelir getirici ürünü olup, ayrıca ihracatta % 70 varan ilerleme kaydetmiştir. Gerek iç piyasada, gerekse de dış piyasada Afganistan’ın en hareketli Pazar ürünlerinden bir tanesi halıdır. Bugün Türkmen halıları başta ABD, Almanya, İsviçre, Fransa, Hollanda, İtalya, Danimarka, Türkiye, Rusya, Arabistan gibi dünyanın en sayılı ülkelerine ihraç edilmektedir.
  
  Afganistan’da Türkmen halısı dokulan (yapılan) yerleri şu şekilde belirtmek mümkündür;
  
  a) Şibirgan şehrine bağlı Hücüdükke, Mengecik, Garkın, Hamiyap, Akça, Mürdiyan, Hanaka ilçelerinde ve bu ilçerelere bağlı köylerinde
  
  b) Faryap İline bağlı Anthoy, Hançarbağ, Karamgol ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı köylerinde.
  
  c) Badıgis İline bağlı Marçak ilçesinde ve bu ilçeye bağlı Türkmen köylerinde.
  
  d) Belh İline bağlı Devletabat, Kelder, Şortepe, ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı köylerinde.
  
  e) Kunduz İline bağlı İmamsahip, Çardere, Deştiarçi, Akdepe ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı köylerinde.
  
  Günümüzde yapılan Türkmen halılarının isimleri aşağıdaki gibidir.
  
  a) Bilcik
  
  b) Kunduzi
  
  c) Halmemedi
  
  d) Çöprenk (Uşak)
  
  e) Cengelarık
  
  f) Kargahi
  
  g) Hocaroşnayi
  
  Türkmen el halılarının yapılışı; Koyunyününün kırkılması ve o yünlerin temizlenerek, seçilerek, yıkanarak ve temizlenen yünlerin taranması ile Türkmen hanımları İk ve Atanak (ip eğirme aleti) ile hazır olan yünleri eğirerek halı ipleri yaparlar. Eğirilen iplere Eriş adı verilir ve bu hazırlanan ipler halı yapımında kullanılan iplerdir ve boyanmaz. Koyunyününden yapılan diğer ipler, kökboyaları ile (Saman, Nar kabuğu ve çeşitli bozkırlarda yetişen Sazak ve diğer bitkilerin köklerinden kazanlara konularak ve kaynatılarak kök boya yapılır.) kazanlarda ipler boyanır ve halının yapımında kullanılacak olan çeşitli renklerde halı ipleri hazırlanır. Halı ipleri hazırlandıktan sonra özel olarak ağaçtan yapılmış olan halı tezgâhlarında belli ölçülerde metre kare ve ebatlarına göre ilk etap da Eriş (boyanmamış) ipleri tezgâhlara dizilir. Daha sonra yapılacak olan halı desenine göre renkli iplerle halı dokunmaya başlanılır. Türkmen halıları, hanımlar ve erkekler tarafından dokunur.